Leyen na zapadnom Balkanu: Od pohvala do upozorenja

Šest zemalja za nepuna tri dana – predsjednica Evropske komisije Ursula von der Leyen (CDU) imala je zgusnut raspored tokom svoje posjete državama zapadnog Balkana: Albaniji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Srbiji, Kosovu i Sjevernoj Makedoniji ove sedmice.

Ona je proteklih godina više puta posjećivala region, posljednji put 2024. Sve ove zapadnobalkanske zemlje nadaju se članstvu u EU – kada bi to tačno moglo da se dogodi, nije poznato. Hrvatska je 2013. bila posljednja zemlja koja je primljena u EU.

Zemlje regiona napreduju ka tom cilju različitim tempom: dok se Crnoj Gori daju dobre šanse za skoro članstvo, proces u Srbiji stagnira – zbog proruske politike i sve autoritarnije vlasti.

Od prije skoro godinu dana, kada se srušio krov željezničke stanice u Novom Sadu i usmrtio 16 ljudi, gotovo neprekidno se održavaju protesti protiv vlasti predsjednika Aleksandra Vučića (SNS). Opozicija i demonstranti traže nove izbore – Vučić to do sada odbija, a umjesto toga bezbjednosne snage brutalno suzbijaju proteste.

Kritike na račun posjete Beogradu

Između ostalog, zbog toga je politička grupacija Evropski Zeleni (EGP) unaprijed označila posjetu Von der Leyen Beogradu kao „potpuno neprimjerenu i politički pogrešno usmjerenu“. I Evropski socijalisti (PES) pozvali su je da „osudi represiju Vučića i podrži zahtjeve studenata i opozicije za nove izbore“.

Više organizacija civilnog društva, među njima i Reporteri bez granica, apelovalo je na predsjednicu Komisije da tokom svoje posjete skrene pažnju na „krizu slobode medija“ u Srbiji i regionu.

Kritičari su EU više puta zamjerali da je previše popustljiva prema predsjedniku Srbije Vučiću.

Ovog puta Von der Leyen je iznijela relativno jasne stavove. Sada je „pravi trenutak za Srbiju da konkretizuje pristupanje našoj Uniji. Zbog toga moraju da se postignu pomaci u oblasti vladavine prava, uslova za izbore i slobode medija“, rekla je na konferenciji za novinare u srijedu, 15. oktobra.

To što predsjednica Komisije sada koristi oštriji ton i javno kritikuje demokratska nazadovanja u Srbiji može ojačati poziciju EU, kaže Nikolas Cifakis, politikolog sa Koledža Evrope za DW.

„Ako EU dosljedno nagrađuje napredak, a stagnaciju ili nazadovanje sankcioniše, to će imati značajan uticaj na političke reforme u regionu“, dodaje Cifakis. Politikom umirivanja proruski nastrojenih aktera, Brisel dovodi u pitanje svoje mogućnosti uticaja i povjerenje proevropskih snaga.

Von der Leyen je u srijedu takođe pozvala Srbiju da se pridruži sankcijama EU protiv Rusije, sa čijim liderom Vladimirom Putinom se Vučić sastao u septembru. Beograd je svoju spoljnu politiku doduše u mnogim tačkama uskladio, ali mora učiniti još više, rekla je predsjednica Komisije.

Crna Gora: „Predvodnica“ u procesu pristupanja

Koliko su pojedine zemlje regiona različito napredovale na putu ka članstvu, pokazala je posjeta Von der Leyen Crnoj Gori dan ranije. Ona je toj zemlji potvrdila da je „potpuno usklađena sa spoljnom i bezbjednosnom politikom Evropske unije“. Crna Gora je „bez ikakve sumnje predvodnica u procesu pristupanja“ i mogla bi da postane članica 2028. ako ostane na tom putu.

Shodno tome, tokom posjete Crnoj Gori, fokus je bio „više na investicijama nego na reformama“, objašnjava Nina Vujanović iz briselskog think-tanka Bruegel. Tako bi, na primjer, nedavni ulazak Crne Gore u evropski SEPA platni prostor – istovremeno sa Albanijom i Sjevernom Makedonijom – trebalo da pomogne u podsticanju privrede.

U cjelini, Von der Leyen se tokom svoje posjete zalagala za direktne strane investicije u region, kaže Nina Vujanović. One su ionako već relativno visoke: prema OECD, direktne strane investicije u zapadnobalkanskim državama činile su između 2020. i 2023. u prosjeku 6,4 odsto bruto domaćeg proizvoda (BDP) – više od četiri puta više od prosjeka EU koji iznosi 1,5 odsto.

Sa takozvanim planom rasta za zapadni Balkan, EU želi dodatno da ojača regionalne privrede: do 2027. trebalo bi da se obezbijede sredstva u iznosu od šest milijardi eura, sa ciljem da se bruto domaći proizvod regiona u narednih deset godina udvostruči.

Ekonomska integracija i geopolitika

Uprkos fokusu na ekonomsku integraciju, Von der Leyen je ukazala i na potrebu političkih reformi, kaže Nina Vujanović iz Bruegela. „Region zapadnog Balkana je veoma raznolik, i to se odražava i u načinu na koji se obraćala donosiocima odluka u različitim zemljama“, objašnjava Vujanović.

Gdje god je bilo potrebno, Von der Leyen je naglasila potrebu za političkom stabilizacijom – pored Srbije, to se odnosi i na Kosovo, kao i na Bosnu i Hercegovinu.

Posebno situaciju u ove dvije zemlje politikolog Cifakis vidi kao ključne spoljnopolitičke izazove za EU u regionu. Nacionalističke podjele i konflikti otvaraju Rusiji mogućnosti za uticaj. Zbog toga je proširenje EU „motivisano geopolitičkim razmatranjima“.

Ali kandidati za članstvo ne bi trebali gajiti iluzije, dodaje Cifakis: „EU se doduše pokazuje odlučnom da ubrza proces proširenja, ali nije spremna da snizi kriterije za članstvo.“